Rokiczana Krystyna (zm. po r. 1365), morganatyczna żona Kazimierza Wielkiego. Małżeństwo to jest poświadczone przez kilka niezależnych od siebie przekazów źródłowych. Jako «Cristina de Rokyczano» występuje R. w pochodzącej z XV w. kompilowanej kontynuacji kroniki Benesza z Pragi (z Weitmil). Imię jej wymieniane jest w aktach śledztwa przeprowadzonego (1365) z ramienia Stolicy Apostolskiej w sprawie oddalenia przez króla jego legalnej żony Adelajdy heskiej. Źródło to, znane nam z kopii, ma jednak ewidentne przekręcenia; nazywa ją dwukrotnie «Kuczerina», a raz «Buczemna». Podstawą tego zniekształcenia była niewątpliwie «Rokiczana», jak ją nazywa Jan Długosz. Wnosić stąd należy, że ta nazwiskowa forma powstała już za życia Czeszki. „Spominki o Ciołkach”, źródło z pierwszej ćwierci XV w., wymieniają ją jako wdowę z Rokiczan (relicta de Rogethno).
Zarówno kontynuacja kroniki Benesza, jak też wspomniany akt śledztwa, określają R-ę jako mieszczkę praską. Nie ma więc racji Długosz, przypisując jej pochodzenie szlacheckie. Zresztą mieszczańska rodzina praska, pisząca się z Rokiczan (miasto koło Pilzna), jest w XIV w. dobrze znana. Można też przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że R. była wdową po Mikulaszu z Rokiczan, wzmiankowanym w źródłach praskich po raz ostatni w r. 1346, kiedy to dokonał zapisu, być może testamentowego, na rzecz tamtejszego klasztoru Św. Ducha. Należał on do warstwy kupieckiej, był zamożny i jest poświadczony jako ławnik praski. Kontynuacja kroniki Benesza podaje r. 1357 jako datę zawarcia związku małżeńskiego między Kazimierzem Wielkim i R-ą. Ze „Spominków o Ciołkach” natomiast wynika, iż stało się to w r. 1356. Mamy tu mianowicie opowieść o popisach siły rycerza Stanisława Ciołka w Pradze, przy okazji przebywania tam Kazimierza Wielkiego i jego ślubu z R-ą. Istotnie w maju t.r. Kazimierz bawił na dworze Karola IV. Mógł tam oczywiście gościć również w r. 1357, lecz wspomniany Stanisław Ciołek poległ jeszcze w r. 1356 na wyprawie niskiej ostatniego króla Piasta. Wyłania się kwestia miejsca ślubu. Tu informacja „Spominków” jest mylna. Został on bowiem zawarty nie w Pradze, lecz w Krakowie, a w każdym razie w Polsce. Wspomniany akt śledztwa stwierdza wyraźnie, że związek ten pobłogosławił opat tyniecki Jan. Taka tradycja została również przekazana przez Długosza. Wg niego piękna Czeszka nie chciała ulec królowi inaczej, jak tylko w drodze legalnych zaślubin. Opat tyniecki zaś wystąpił w szatach, które wydawały się jej biskupimi, stąd ceremonia nie budziła podejrzeń. Uroczystość praska, którą poświadczają „Spominki”, nie musi być przy tym kwestionowana, mogła się bowiem łączyć ze zrękowinami. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby przyjąć, iż dokonano ich w r. 1356 w Pradze, a ślub odbył się w Krakowie w r.n.
Jest rzeczą oczywistą, że R-ę podsunął Kazimierzowi Wielkiemu, wrażliwemu na wdzięki kobiece, Karol IV i że pozostawała ona na jego usługach, będąc na dworze polskim. Zachował się list R-y z 13 VII 1357 do Karola IV, w którym – tytułując się już królową Polski – obiecywała wpływać na swego małżonka, aby był Karolowi posłuszny, tzn. nie działał wbrew jego interesom. Deklarowała swoje usługi, tak jak gdyby nadal była w Pradze. Związek ten był również korzystny dla Andegawenów węgierskich, bowiem doskonale zabezpieczał ich prawa sukcesyjne w Polsce. Był wszak nielegalny, jako zawarty za życia Adelajdy; wystarczyło się zatroszczyć, aby Stolica Apostolska nie unieważniła tamtego małżeństwa. Najtrudniej jest ustalić, jak długo trwało pożycie Kazimierza Wielkiego z R-ą. Wg Długosza król oddalił ją od siebie zaraz po ślubie, gdy mu doniósł jeden z łożnych, a z kolei on naocznie się o tym przekonał, że jest łysa i ma świerzb. Informacja ta nie zasługuje jednak na wiarę, bowiem z aktu śledztwa z 1365 r. wynika, że jeszcze wówczas R. przebywała w Polsce, mimo że Kazimierz Wielki zawarł właśnie związek małżeński z Jadwigą żagańską. Takie wiadomości musiał mieć w każdym razie dwór landgrafa heskiego, który owo śledztwo inspirował. Daty śmierci R-y nie znamy.
R. jest jedną z bohaterek powieści J. I. Kraszewskiego „Król chłopów” (1884).
Balzer, Genealogia; – Jasiński K., Powiązania genealogiczne Piastów (małżeństwa piastowskie), w: Piastowie w dziejach Polski, Pod red. R. Hecka, Wr. 1975 s. 135–48; Koczerska M., Spominki o Ciołkach. Z dziejów ideologii możnowładczej XV wieku, w: Cultus et cognitio, W. 1976 s. 279; Kozłowska-Budkowa Z., Z ostatnich lat Kazimierza Wielkiego, „Mpol. Studia Hist.” R. 6: 1964 z. 3/4 s. 11–21; Sulimczyk-Świeżawski E., Esterka i inne kobiety Kazimierza Wielkiego, W. 1894 s. 64–76; Śliwiński J., Mariaże Kazimierza Wielkiego, Olsztyn 1987 s. 48–57; Tomek W. W., Dĕjepis mĕsta Prahy, Praha 1855 I 301–3, 580; Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wr. 1982; – Długosz, Annales, lib. IX; Mon. Hist. Bohemiae, IV 41; Mon. Pol. Hist., III 269; Schieche E., Ein schweidnitzer Formularbuch Johanns von Neumarkt, „Zeitschr. d. Ver. f. Gesch. Schl.” Bd. 61: 1927 s. 354; Semkowicz A., Adelajda, Krystyna i Jadwiga, żony Kazimierza Wielkiego, „Kwart. Hist.” R. 12: 1898 s. 561–6 (protokół śledztwa).
Jerzy Wyrozumski